व्यवसाय सुरू करण्याची मनीषा बाळगणाऱ्या अनेकांसाठी फ्रेंचायझी हा एक आकर्षक पर्याय ठरत आहे. स्वतःच्या पायावर उभे राहण्याची धडपड करताना, एका प्रस्थापित नावाचे आणि अनुभवसिद्ध कार्यप्रणालीचे पाठबळ मिळाल्यास यशाची शक्यता वाढते, हे फ्रेंचायझी मॉडेलने सिद्ध केले आहे. परंतु, फ्रेंचायझी घेणे म्हणजे केवळ सोप्या मार्गाने नफा कमावणे आहे का? यामागे काही छुपी आव्हाने आणि मर्यादा आहेत का? फ्रेंचायझीच्या जगात पाऊल ठेवण्यापूर्वी काय तयारी करावी लागते आणि संपूर्ण प्रक्रिया कशी असते? या आणि अशा अनेक प्रश्नांचा ऊहापोह आपण या सविस्तर लेखात करणार आहोत.
फ्रेंचायझीची मूलतत्त्वे: या व्यावसायिक नात्याची ओळख
फ्रेंचायझी ही एक विशिष्ट व्यावसायिक रचना आहे, जिथे एका यशस्वी आणि प्रतिष्ठित कंपनीचे (जी येथे ‘फ्रेंचायझर’ म्हणून ओळखली जाते) नाव, त्यांचा ब्रँड, उत्पादने किंवा सेवा वापरण्याचे आणि त्यांचा व्यवसाय करण्याच्या प्रमाणित पद्धती (Standard Operating Procedures – SOPs) वापरण्याचे अधिकार एक दुसरी व्यक्ती किंवा संस्था (जी ‘फ्रेंचायझी’ म्हणून ओळखली जाते) विकत घेते. या अधिकारांच्या बदल्यात, फ्रेंचायझी फ्रेंचायझरला सुरुवातीला एक ठराविक रक्कम (फ्रेंचायझी फी) देते आणि व्यवसायातून मिळणाऱ्या उत्पन्नातील किंवा नफ्यातील काही टक्के रक्कम नियमितपणे (रॉयल्टी) देत राहते.
या नात्यातील प्रमुख घटक खालीलप्रमाणे आहेत:
- फ्रेंचायझर (Franchisor): हा मूळ ब्रँडचा मालक असतो. त्याने स्वतःचा व्यवसाय यशस्वी करून त्याचे एक मॉडेल तयार केलेले असते आणि आता तेच मॉडेल इतरांना वापरण्याची परवानगी देतो. उदा. मॅकडोनाल्ड्स, सबवे सारख्या कंपन्या फ्रेंचायझर आहेत.
- फ्रेंचायझी (Franchisee): हा तो उद्योजक असतो जो फ्रेंचायझरचे अधिकार विकत घेतो. तो स्वतःच्या स्थानिक पातळीवर फ्रेंचायझरच्या नावाने व्यवसाय चालवतो.
- फ्रेंचायझी करार (Franchise Agreement): फ्रेंचायझर आणि फ्रेंचायझी यांच्यातील हा कायदेशीर करार असतो. यात व्यवसाय कसा चालवायचा, ब्रँड कसा वापरायचा, किती शुल्क आकारले जाईल, कराराचा कालावधी, दोन्ही पक्षांच्या जबाबदाऱ्या अशा सर्व कायदेशीर अटी व शर्ती स्पष्टपणे नमूद केलेल्या असतात. हा करार भविष्यातील गैरसमज आणि वादांपासून संरक्षण देतो.
थोडक्यात, फ्रेंचायझी घेणे म्हणजे एखाद्या प्रसिद्ध रेसिपीचा वापर करून आणि त्या हॉटेलच्या नावाखाली स्वतःचे हॉटेल सुरू करण्यासारखे आहे. तुम्हाला रेसिपी (व्यवसाय मॉडेल), नाव (ब्रँड) आणि मार्गदर्शन मिळते, पण हॉटेल चालवण्याची जबाबदारी तुमची असते आणि त्यातून मिळणाऱ्या उत्पन्नाचा काही भाग मूळ हॉटेल मालकाला द्यावा लागतो.
फ्रेंचायझी घेण्याचे फायदे: यशाच्या मार्गावरील सोबती
फ्रेंचायझी मॉडेलने अनेक उद्योजकांना आकर्षित केले आहे, कारण यात स्वतंत्र व्यवसाय सुरू करण्याच्या तुलनेत यशाची शक्यता अधिक मानली जाते. याचे मुख्य फायदे खालीलप्रमाणे आहेत:
२.१. स्थापित आणि विश्वसनीय ब्रँड (Established and Trusted Brand)
नवीन व्यवसाय सुरू करताना सर्वात मोठे आव्हान असते ते म्हणजे बाजारात स्वतःची ओळख निर्माण करणे आणि ग्राहकांचा विश्वास जिंकणे. यासाठी मोठा खर्च आणि वेळ लागतो. फ्रेंचायझी घेतल्यास तुम्हाला आधीच ओळख असलेला, ग्राहकांचा विश्वास जिंकलेला आणि स्थापित ब्रँड मिळतो. यामुळे ग्राहक सहजपणे तुमच्याकडे आकर्षित होतात, कारण त्यांना त्या ब्रँडची गुणवत्ता आणि सेवा माहीत असते. यामुळे व्यवसायाला सुरुवातीपासूनच ग्राहकांची पसंती मिळण्यास मदत होते.
२.२. सिद्ध आणि कार्यक्षम व्यवसाय प्रणाली (Proven and Efficient Business System)
यशस्वी फ्रेंचायझरने अनेक वर्षांच्या अनुभवातून आणि ‘ट्रायल अँड एरर’ मधून एक कार्यक्षम आणि सिद्ध व्यवसाय मॉडेल तयार केलेले असते. उत्पादन कसे तयार करावे, सेवा कशी द्यावी, कर्मचाऱ्यांना कसे व्यवस्थापित करावे, मार्केटिंग कसे करावे, ग्राहकांशी कसे वागावे या सर्व प्रक्रियांची एक निश्चित आणि यशस्वी प्रणाली त्यांनी विकसित केलेली असते. फ्रेंचायझी म्हणून तुम्हाला ही तयार प्रणाली मिळते, ज्यामुळे तुम्हाला स्वतःहून सर्वकाही नव्याने शिकावे लागत नाही. यामुळे व्यवसायातील सुरुवातीचे अनेक धोके आणि चुका टाळता येतात.
२.३. सर्वसमावेशक प्रशिक्षण आणि सातत्यपूर्ण सहाय्य (Comprehensive Training and Ongoing Support)
बहुतेक फ्रेंचायझर आपल्या फ्रेंचायझींना व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी आणि नंतरही विस्तृत प्रशिक्षण देतात. या प्रशिक्षणात उत्पादन/सेवा निर्मिती किंवा वितरण, विक्रीच्या पद्धती, व्यवस्थापन कौशल्ये, हिशोब ठेवणे, मार्केटिंग स्ट्रॅटेजी आणि ग्राहक सेवा अशा अनेक महत्त्वाच्या बाबींचा समावेश असतो. यामुळे, जरी तुम्हाला त्या विशिष्ट उद्योगाचा पूर्वी अनुभव नसला तरी, तुम्ही व्यवसाय प्रभावीपणे चालवण्यासाठी सज्ज होता. व्यवसाय सुरू केल्यानंतरही, फ्रेंचायझरकडून ऑपरेशन्स, मार्केटिंग, टेक्नॉलॉजी आणि इतर समस्यांवर मात करण्यासाठी सतत मार्गदर्शन आणि सहाय्य मिळत राहते.
२.४. प्रभावी विपणन आणि सामूहिक जाहिरात (Effective Marketing and Collective Advertising)
मोठे फ्रेंचायझर राष्ट्रीय किंवा आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठ्या जाहिरात आणि विपणन मोहिम राबवतात. टीव्ही, रेडिओ, सोशल मीडिया, वृत्तपत्रे अशा विविध माध्यमांतून ते आपल्या ब्रँडची जाहिरात करतात. या मोठ्या मोहिमांचा थेट फायदा स्थानिक फ्रेंचायझींना होतो, कारण ब्रँडची ओळख अधिक व्यापक होते. याशिवाय, स्थानिक पातळीवर मार्केटिंग कसे करावे यासाठीही फ्रेंचायझर मार्गदर्शन करतात किंवा तयार जाहिरात सामग्री पुरवतात. यामुळे तुमचा जाहिरातीवरील खर्च कमी होतो आणि तुम्ही मोठ्या ब्रँडच्या मार्केटिंगचा एक भाग बनता.
२.५. आर्थिक सहाय्य मिळण्याची अधिक शक्यता (Higher Probability of Securing Financial Assistance)
नवीन आणि अपरिचित व्यवसायाच्या तुलनेत, बँका आणि वित्तीय संस्था फ्रेंचायझी व्यवसायांना कर्ज देण्यासाठी अधिक इच्छुक असतात. याचे मुख्य कारण म्हणजे फ्रेंचायझीचे व्यवसाय मॉडेल सिद्ध झालेले असते आणि त्यांचा यशाचा दर स्वतंत्र व्यवसायांपेक्षा जास्त असतो. अनेक फ्रेंचायझर कंपन्या स्वतःही काही प्रमाणात आर्थिक सहाय्य पुरवतात किंवा कर्ज देणाऱ्या संस्थांशी टाय-अप करतात. यामुळे, तुम्हाला आवश्यक भांडवल उभारणे तुलनेने सोपे जाते.
२.६. कमी व्यावसायिक धोका (Reduced Business Risk)
शून्य पासून स्वतःचा व्यवसाय सुरू करण्याच्या तुलनेत फ्रेंचायझीमध्ये धोका कमी असतो. तुम्ही अशा व्यवसायात गुंतवणूक करत आहात जो आधीच बाजारात यशस्वी ठरलेला आहे आणि ज्याने स्वतःला सिद्ध केले आहे. फ्रेंचायझरने बाजारपेठेचा अभ्यास केलेला असतो आणि त्यांच्या व्यवसाय मॉडेलमध्ये सुधारणा केलेल्या असतात. त्यामुळे, नवीन व्यवसायात येणाऱ्या अनेक अनिश्चितता आणि धोके फ्रेंचायझीमध्ये कमी होतात.
२.७. सामूहिक खरेदीचे सामर्थ्य (Power of Bulk Purchasing)
फ्रेंचायझर अनेकदा कच्चा माल, वस्तू किंवा उपकरणे मोठ्या प्रमाणात खरेदी करतो. यामुळे त्यांना वस्तू स्वस्त दरात मिळतात. या सामूहिक खरेदीच्या सामर्थ्याचा फायदा ते आपल्या सर्व फ्रेंचायझींना देतात. यामुळे फ्रेंचायझींचा उत्पादन खर्च कमी होतो आणि नफ्याचे प्रमाण वाढण्यास मदत होते.
२.८. विशिष्ट क्षेत्रात व्यवसाय करण्याचा अधिकार (Exclusive Territorial Rights)
अनेक फ्रेंचायझर आपल्या फ्रेंचायझींना एका विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रात (उदा. विशिष्ट शहर, परिसर किंवा पिन कोड) व्यवसाय करण्याची मक्तेदारी (Exclusivity) देतात. याचा अर्थ त्या निश्चित केलेल्या क्षेत्रात फ्रेंचायझर त्याच ब्रँडची दुसरी फ्रेंचायझी उघडणार नाही. यामुळे तुमच्या व्यवसायासाठी स्थानिक पातळीवरील स्पर्धा कमी होते आणि तुम्हाला तुमच्या क्षेत्रातील ग्राहकांवर लक्ष केंद्रित करता येते.
फ्रेंचायझी घेण्यातील आव्हाने आणि तोटे: दुसरे पैलू
फ्रेंचायझीचे अनेक फायदे असले तरी, यात काही मर्यादा आणि आव्हाने देखील आहेत ज्यांचा विचार करणे आवश्यक आहे.
३.१. मोठी प्रारंभिक गुंतवणूक (Significant Initial Investment)
फ्रेंचायझी घेण्याचा सर्वात मोठा तोटा म्हणजे यासाठी सुरुवातीला खूप मोठी रक्कम गुंतवावी लागते. यात फ्रेंचायझी फी, दुकानासाठी जागा घेणे किंवा भाड्याने घेणे, जागेची सजावट (इंटेरिअर), आवश्यक उपकरणे खरेदी करणे, सुरुवातीचा कच्चा माल किंवा उत्पादनांचा स्टॉक भरणे, कर्मचाऱ्यांचे पगार आणि इतर सुरुवातीचे खर्च यांचा समावेश असतो. ही रक्कम व्यवसायाच्या स्वरूपानुसार काही लाखांपासून अनेक कोटींपर्यंत असू शकते. त्यामुळे पुरेशा भांडवलाची उपलब्धता असणे गरजेचे आहे.
३.२. नियमित रॉयल्टी आणि इतर शुल्क (Ongoing Royalties and Other Fees)
केवळ सुरुवातीची फी देऊन फ्रेंचायझी मिळत नाही, तर तुम्हाला तुमच्या एकूण विक्रीवर किंवा निव्वळ नफ्यावर आधारित नियमितपणे (मासिक किंवा त्रैमासिक) रॉयल्टी फी फ्रेंचायझरला द्यावी लागते. ही रॉयल्टी विक्रीच्या ४% ते १०% किंवा त्याहून अधिक असू शकते. याशिवाय, राष्ट्रीय किंवा स्थानिक जाहिरातीसाठी स्वतंत्र शुल्क (Advertising Fee), टेक्नॉलॉजी वापरण्यासाठी शुल्क किंवा इतर छुपे खर्च देखील असू शकतात. यामुळे तुमच्या नफ्यातील मोठा हिस्सा फ्रेंचायझरकडे जातो, जो स्वतंत्र व्यवसायात पूर्णपणे तुमचा असतो.
३.३. मर्यादित स्वातंत्र्य आणि लवचिकता (Limited Independence and Flexibility)
फ्रेंचायझी चालवताना तुम्हाला फ्रेंचायझरने तयार केलेल्या नियम, कार्यपद्धती आणि मानकांचे (Standards) काटेकोरपणे पालन करावे लागते. तुम्ही उत्पादन कसे बनवता, सेवा कशी देता, दुकानाची रचना कशी आहे, कर्मचाऱ्यांनी काय परिधान करावे, वस्तूंचे दर काय असावेत, मार्केटिंग कसे करावे या सर्व गोष्टींवर फ्रेंचायझरचे नियंत्रण असते. तुम्हाला तुमच्या आवडीनुसार किंवा स्थानिक परिस्थितीनुसार बदल करण्याचे किंवा नवीन कल्पना वापरण्याचे स्वातंत्र्य खूप कमी असते. तुमच्या सर्जनशीलतेला येथे जास्त वाव मिळत नाही.
३.४. फ्रेंचायझर आणि इतर फ्रेंचायझींच्या कामगिरीवर अवलंबित्व (Dependence on Franchisor and Other Franchisees Performance)
तुमच्या व्यवसायाची प्रतिष्ठा केवळ तुमच्या चांगल्या कामगिरीवर अवलंबून नसते, तर ती थेट फ्रेंचायझरच्या आणि त्याच ब्रँडच्या इतर फ्रेंचायझींच्या कामगिरीवरही अवलंबून असते. जर फ्रेंचायझर कंपनीने एखादा चुकीचा निर्णय घेतला, त्यांची प्रतिष्ठा मलीन झाली किंवा इतर कोणत्याही फ्रेंचायझीने खराब सेवा दिली, तर त्याचा नकारात्मक परिणाम तुमच्या व्यवसायावरही होऊ शकतो, जरी तुमचा व्यवसाय चांगला चाललेला असला तरी.
३.५. व्यवसायाच्या विक्रीवरील निर्बंध (Restrictions on Selling the Business)
जर तुम्हाला भविष्यात तुमची फ्रेंचायझी विकायची असेल, तर त्यासाठी तुम्हाला फ्रेंचायझरची परवानगी घ्यावी लागते. फ्रेंचायझी करारामध्ये यासाठी नियम नमूद केलेले असतात. अनेकदा फ्रेंचायझरला ‘फर्स्ट राईट ऑफ रिफ्युझल’ (First Right of Refusal) असतो, म्हणजेच तुम्ही फ्रेंचायझी विकण्यापूर्वी त्यांना ती खरेदी करण्याची पहिली संधी द्यावी लागते. विक्रीची प्रक्रिया किचकट आणि वेळखाऊ असू शकते आणि तुम्हाला तुमच्या इच्छित खरेदीदाराला विकता येईलच असे नाही.
३.६. करारातील किचकट अटी आणि नूतनीकरणाच्या समस्या (Complex Contractual Terms and Renewal Issues)
फ्रेंचायझी करार हा एक कायदेशीर आणि अनेकदा किचकट दस्तऐवज असतो. यातील अनेक अटी व शर्ती सर्वसामान्यांना लगेच समजत नाहीत. कराराचा कालावधी संपल्यानंतर (जो सामान्यतः ५ ते २० वर्षांचा असतो) त्याचे नूतनीकरण होईलच याची शाश्वती नसते. फ्रेंचायझर नूतनीकरणाच्या वेळी नवीन आणि कदाचित अधिक कठोर अटी लादू शकतो किंवा नूतनीकरण शुल्क वाढवू शकतो. काही प्रकरणांमध्ये फ्रेंचायझर करार रद्द देखील करू शकतो.
३.७. फ्रेंचायझरच्या अपयशाचा धोका (Risk of Franchisor Failure)
जरी तुम्ही मोठ्या आणि यशस्वी फ्रेंचायझरची फ्रेंचायझी घेतली असली तरी, भविष्यात कंपनीला आर्थिक अडचणी येऊ शकतात, त्यांचे व्यवस्थापन बदलू शकते किंवा ते दिवाळखोरीत निघू शकतात. अशा परिस्थितीत तुमच्या गुंतवणुकीला मोठा धोका निर्माण होतो आणि तुमचा व्यवसाय अडचणीत येऊ शकतो किंवा बंद पडू शकतो.
३.८. नफ्याची विभागणी (Sharing of Profits)
तुम्ही तुमच्या व्यवसायात केलेली गुंतवणूक, घेतलेली मेहनत आणि मिळवलेला नफा तुम्हाला फ्रेंचायझरसोबत वाटावा लागतो. रॉयल्टी आणि इतर शुल्काच्या स्वरूपात तुमच्या उत्पन्नातील किंवा नफ्यातील काही भाग नियमितपणे फ्रेंचायझरला जातो. स्वतंत्र व्यवसायात मिळणारा संपूर्ण नफा तुमचा असतो, पण फ्रेंचायझीमध्ये तो विभागला जातो.
फ्रेंचायझी तुमच्यासाठी योग्य पर्याय आहे का? आत्मपरीक्षण
फ्रेंचायझी घेण्याचा निर्णय घेण्यापूर्वी स्वतःचे प्रामाणिकपणे मूल्यमापन करणे आणि स्वतःला काही महत्त्वाचे प्रश्न विचारणे आवश्यक आहे.
- मी नियमांचे आणि प्रमाणित कार्यपद्धतींचे पालन करण्यास मानसिकदृष्ट्या तयार आहे का? फ्रेंचायझीमध्ये तुम्हाला स्वतःच्या कल्पना वापरण्यापेक्षा फ्रेंचायझरने सांगितल्याप्रमाणे काम करावे लागते.
- माझ्याकडे व्यवसायासाठी पुरेसे भांडवल आहे का? केवळ फ्रेंचायझी फी नाही, तर जागेचा खर्च, उभारणी, उपकरणे, सुरुवातीचा स्टॉक आणि किमान ६ महिने व्यवसाय चालवण्यासाठी लागणारे खेळते भांडवल (Working Capital) माझ्याकडे उपलब्ध आहे का?
- मला ज्या उद्योगात किंवा ब्रँडमध्ये फ्रेंचायझी घ्यायची आहे, त्याबद्दल मला खरच आवड आणि थोडी तरी माहिती आहे का? केवळ फायद्यासाठी नाही, तर त्या व्यवसायात रुची असणे महत्त्वाचे आहे.
- मी व्यवसायाची जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार आहे का? जरी ब्रँड मोठा असला तरी, प्रत्यक्ष व्यवसाय चालवणे, कर्मचारी सांभाळणे, ग्राहकांना सेवा देणे ही जबाबदारी तुमचीच असेल.
- मी चांगले संवाद कौशल्ये आणि लोकांशी जुळवून घेण्याची क्षमता ठेवतो का? ग्राहक, कर्मचारी आणि फ्रेंचायझर यांच्याशी चांगले संबंध राखणे महत्त्वाचे आहे.
- माझी जोखीम पत्करण्याची क्षमता किती आहे? फ्रेंचायझीमध्ये धोका कमी असला तरी तो शून्य नसतो.
या प्रश्नांची उत्तरे तुम्हाला तुम्ही फ्रेंचायझीसाठी किती योग्य आहात याचा अंदाज देतील.
फ्रेंचायझी खरेदी करण्याची प्रक्रिया: टप्प्याटप्प्याने माहिती
फ्रेंचायझी खरेदी करणे ही एक मोठी आणि गुंतागुंतीची प्रक्रिया असू शकते. यात अनेक टप्पे समाविष्ट असतात आणि प्रत्येक टप्प्यावर काळजीपूर्वक विचार करणे आवश्यक आहे.
५.१. प्रारंभिक संशोधन आणि आत्ममूल्यमापन (Initial Research and Self-Assessment)
- तुमची आर्थिक क्षमता आणि व्यावसायिक ध्येये निश्चित करा: तुम्ही किती पैसे गुंतवू शकता, तुम्हाला कोणत्या प्रकारचा व्यवसाय करायचा आहे आणि त्यातून काय अपेक्षित आहे हे स्पष्ट करा.
- विविध उद्योग आणि फ्रेंचायझी संधींचा शोध घ्या: बाजारात कोणत्या क्षेत्रातील फ्रेंचायझी उपलब्ध आहेत, त्यांची मागणी कशी आहे याचा अभ्यास करा. यासाठी Franchise India, Franchise Mart, Franchise Apply यांसारख्या वेबसाइट्स आणि प्रदर्शने (Exhibitions) उपयुक्त ठरू शकतात.
- तुम्ही निवडलेल्या उद्योगातील ट्रेंड आणि भविष्यातील वाढीच्या संधींचा अभ्यास करा.
५.२. संभाव्य फ्रेंचायझरशी संपर्क आणि माहिती संकलन (Contact Potential Franchisors and Gather Information)
- तुम्हाला आवडलेल्या आणि तुमच्या क्षमतेशी जुळणाऱ्या फ्रेंचायझर कंपन्यांशी संपर्क साधा.
- त्यांच्याकडून त्यांच्या फ्रेंचायझी प्रोग्रामबद्दल माहिती पुस्तिका (Brochure) आणि शक्य असल्यास फ्रेंचायझी डिस्क्लोजर डॉक्युमेंट (FDD) किंवा तत्सम माहितीपत्रक (Offering Circular) मागवा. FDD मध्ये कंपनी, त्यांचे अधिकारी, व्यवसायाचा इतिहास, मागील खटले, सुरुवातीचे आणि नियमित शुल्क, फ्रेंचायझरचे सहाय्य, कराराच्या अटी अशा अनेक महत्त्वाच्या गोष्टींची माहिती दिलेली असते. हा दस्तऐवज फ्रेंचायझी खरेदीच्या निर्णयासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे.
५.३. सखोल चौकशी आणि पडताळणी (Due Diligence: The Critical Step)
हा फ्रेंचायझी खरेदी प्रक्रियेतील सर्वात महत्त्वाचा आणि वेळखाऊ टप्पा आहे. येथे तुम्ही फ्रेंचायझर आणि त्यांच्या व्यवसायाची सत्यता पडताळून पाहता.
- FDD चा काळजीपूर्वक अभ्यास करा: फ्रेंचायझी वकील आणि अनुभवी अकाऊंटंटच्या मदतीने FDD मधील प्रत्येक विभाग (ज्याबद्दल आपण पुढे सविस्तर बोलू) समजून घ्या. विशेषतः शुल्क, फ्रेंचायझरची आर्थिक स्थिती, मागील खटले आणि कराराच्या अटी यांचा बारकाईने अभ्यास करा.
- सध्याच्या आणि माजी फ्रेंचायझींशी बोला: फ्रेंचायझरने दिलेल्या यादीतील आणि तुमच्या स्वतःच्या शोधातून मिळालेल्या सध्याच्या आणि शक्य असल्यास मागील फ्रेंचायझींशी संपर्क साधा. त्यांना त्यांचे अनुभव विचारा. फ्रेंचायझरकडून मिळणारे सहकार्य, व्यवसायातील नफा, येणाऱ्या अडचणी याबद्दल प्रामाणिक मत जाणून घ्या. हे तुम्हाला फ्रेंचायझरच्या दाव्यांची सत्यता पडताळण्यास मदत करेल.
- बाजारपेठेचा अभ्यास करा: तुम्ही ज्या ठिकाणी फ्रेंचायझी सुरू करण्याचा विचार करत आहात, त्या ठिकाणच्या बाजारपेठेचा अभ्यास करा. तिथे तुमच्या संभाव्य व्यवसायाला किती मागणी आहे, स्थानिक लोकांची क्रयशक्ती (Purchasing Power) कशी आहे, आणि तुमच्या प्रतिस्पर्धी कंपन्या कोण आहेत याचा आढावा घ्या.
- सर्व खर्चांचा अंदाज घ्या: फ्रेंचायझी फी व्यतिरिक्त जागा, बांधकाम/इंटेरिअर, उपकरणे, माल, कर्मचारी, मार्केटिंग आणि खेळते भांडवल अशा सर्व संभाव्य खर्चांची एक अंदाजित यादी तयार करा. अनेकदा फ्रेंचायझर FDD मध्ये याचा अंदाज देतात, पण त्यात काही अतिरिक्त खर्च असू शकतात, जे तुम्हाला स्वतः शोधावे लागतील.
५.४. आर्थिक नियोजन आणि निधीची जुळवाजुळव (Financial Planning and Fund Raising)
- तुमच्या ड्यू डिलिजन्स मधून समोर आलेल्या एकूण अंदाजित गुंतवणुकीनुसार तुमचे आर्थिक नियोजन करा.
- तुमच्याकडे स्वतःचे किती भांडवल उपलब्ध आहे आणि तुम्हाला किती कर्ज किंवा इतर आर्थिक मदतीची गरज लागेल हे निश्चित करा.
- कर्जासाठी बँकांशी संपर्क साधा. सिद्ध व्यवसाय मॉडेलमुळे बँका फ्रेंचायझीसाठी कर्ज सहज देतात. प्रधानमंत्री मुद्रा योजना (PMMY) किंवा CGTMSE सारख्या सरकारी योजनांचाही तुम्ही विचार करू शकता. कर्ज मिळवण्याची प्रक्रिया लवकर सुरू करा.
५.५. फ्रेंचायझी कराराचे पुनरावलोकन आणि स्वाक्षरी (Review and Signing the Franchise Agreement)
- फ्रेंचायझी करारावर स्वाक्षरी करण्यापूर्वी तुमच्या फ्रेंचायझी वकिलाकडून त्याचे सखोल कायदेशीर पुनरावलोकन करून घ्या. करारातील प्रत्येक कलम, तुमच्या जबाबदाऱ्या आणि फ्रेंचायझरच्या अटी तुम्हाला स्पष्टपणे समजल्या आहेत याची खात्री करा.
- काही बाबतीत तुम्ही वाटाघाटी (Negotiate) करण्याचा प्रयत्न करू शकता, विशेषतः प्रदेशाची मक्तेदारी (Territory Exclusivity), प्रशिक्षण किंवा सपोर्ट यांसारख्या बाबतीत. पण अनेक मोठे फ्रेंचायझर प्रमाणित करारावरच काम करतात.
- सर्व कायदेशीर बाबींची पूर्तता झाल्यानंतर करारावर स्वाक्षरी करा आणि आवश्यक फी भरा.
५.६. जागेची निवड, उभारणी आणि सेटअप (Site Selection, Construction/Setup)
- फ्रेंचायझरच्या मार्गदर्शनानुसार व्यवसायासाठी योग्य जागेची निवड करा. लोकेशन व्यवसायाच्या यशासाठी अत्यंत महत्त्वाचे असते. अनेक फ्रेंचायझर जागा निवडण्यात मदत करतात किंवा विशिष्ट निकष देतात.
- फ्रेंचायझरने दिलेल्या डिझाइन आणि मानकांनुसार दुकानाची किंवा ऑफिसची उभारणी/इंटेरिअर करून घ्या. यात मोठा खर्च असतो.
- व्यवसायासाठी आवश्यक उपकरणे, फर्निचर, सॉफ्टवेअर इत्यादी खरेदी करा.
- उत्पादने किंवा सेवा देण्यासाठी आवश्यक असलेला सुरुवातीचा माल (Initial Inventory) खरेदी करा.
५.७. प्रशिक्षण आणि कर्मचारी भरती (Training and Staffing)
- फ्रेंचायझरद्वारे आयोजित केलेल्या प्रारंभिक प्रशिक्षण कार्यक्रमात सक्रियपणे सहभागी व्हा. व्यवसायाच्या सर्व बारीक-सारीक गोष्टी समजून घ्या.
- व्यवसायासाठी आवश्यक असलेल्या कर्मचाऱ्यांची भरती करा.
- कर्मचाऱ्यांना फ्रेंचायझरच्या मानकांनुसार आणि कार्यपद्धतीनुसार प्रशिक्षित करा. ग्राहक सेवा अत्यंत महत्त्वाची आहे.
५.८. व्यवसाय सुरू करणे (Launch)
- व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी स्थानिक पातळीवर मार्केटिंग आणि जाहिरात मोहिम राबवून ग्राहकांमध्ये उत्सुकता निर्माण करा.
- ठरलेल्या तारखेला आणि फ्रेंचायझरच्या सूचनेनुसार आपला व्यवसाय सुरू करा. भव्य उद्घाटन सोहळ्याचे आयोजन करणे फायदेशीर ठरू शकते.
५.९. दैनंदिन कामकाज आणि वाढ (Ongoing Operations and Growth)
- व्यवसाय सुरू झाल्यानंतर फ्रेंचायझरच्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करत दैनंदिन कामकाज चालवा.
- ग्राहकांना उत्तम सेवा देऊन त्यांची संख्या वाढवण्यावर लक्ष केंद्रित करा.
- फ्रेंचायझरकडून मिळणाऱ्या सततच्या प्रशिक्षणाचा आणि मदतीचा वापर करा.
- वेळेवर रॉयल्टी आणि इतर शुल्क भरा.
- फ्रेंचायझरच्या मीटिंग्ज आणि परिषदेत सहभागी होऊन इतर फ्रेंचायझींसोबत अनुभव आणि कल्पनांची देवाणघेवाण करा.
फ्रेंचायझी डिस्क्लोजर डॉक्युमेंट (FDD): एक मार्गदर्शक दस्तऐवज
जरी भारतात FDD अनिवार्य नसले तरी, अनेक प्रतिष्ठित फ्रेंचायझर ते पुरवतात किंवा तत्सम माहिती देतात. FDD मध्ये सामान्यतः खालील २०-२३ विभागांमध्ये माहिती दिलेली असते. फ्रेंचायझी घेण्यापूर्वी प्रत्येक विभागाचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे:
- १. फ्रेंचायझरची ओळख: कंपनीचे नाव, पत्ता, व्यवसायाचा प्रकार, इतिहास.
- २. फ्रेंचायझर आणि अधिकाऱ्यांचा अनुभव: प्रमुख व्यक्तींचा व्यावसायिक अनुभव.
- ३. मागील कायदेशीर प्रकरणे (Litigation): कंपनीवर किंवा अधिकाऱ्यांवर असलेले किंवा पूर्वीचे महत्त्वाचे खटले. हे कंपनीच्या कार्यपद्धतीबद्दल माहिती देतात.
- ४. दिवाळखोरी (Bankruptcy): कंपनी किंवा अधिकाऱ्यांची मागील दिवाळखोरीची प्रकरणे.
- ५. सुरुवातीची फ्रेंचायझी फी: फ्रेंचायझी घेण्यासाठी सुरुवातीला किती फी भरावी लागेल. ती परत मिळण्यायोग्य आहे की नाही.
- ६. इतर शुल्क (Other Fees): रॉयल्टी, जाहिरात शुल्क, प्रशिक्षण शुल्क, टेक्नॉलॉजी शुल्क, ऑडिट शुल्क इत्यादींची माहिती आणि ती कशी मोजली जातात.
- ७. अंदाजित प्रारंभिक गुंतवणूक: फ्रेंचायझी सुरू करण्यासाठी लागणारा एकूण अंदाजित खर्च (ज्यात फी, जागा, बांधकाम, उपकरणे, माल, खेळते भांडवल यांचा समावेश असतो). याचे तपशीलवार गणित दिलेले असते.
- ८. वस्तू आणि सेवा खरेदीवरील निर्बंध: फ्रेंचायझीला कच्चा माल, उत्पादने किंवा सेवा कोणाकडून खरेदी करावी लागतील याचे नियम. काही वस्तू केवळ फ्रेंचायझरकडून किंवा त्यांनी मान्यता दिलेल्या पुरवठादारांकडूनच खरेदी कराव्या लागतात.
- ९. फ्रेंचायझीच्या जबाबदाऱ्या: फ्रेंचायझी म्हणून तुम्हाला काय करावे लागेल, कोणत्या नियमांचे पालन करावे लागेल, किमान विक्रीचे लक्ष्य (Sales Target) असू शकते का, इत्यादी माहिती.
- १०. वित्तपुरवठा: फ्रेंचायझर स्वतः किंवा त्यांच्या संपर्कातील संस्थांमार्फत आर्थिक मदत उपलब्ध करून देतो का.
- ११. फ्रेंचायझरचे सहाय्य: फ्रेंचायझर तुम्हाला कोणत्या प्रकारचे प्रशिक्षण, मार्केटिंग सपोर्ट, ऑपरेशन्स सपोर्ट, टेक्नॉलॉजी सपोर्ट देणार आहे.
- १२. जाहिरात: राष्ट्रीय आणि स्थानिक जाहिरात मोहिमा कशा चालवल्या जातात, जाहिरात निधी कसा वापरला जातो.
- १३. कॉम्प्युटर प्रणाली: तुम्हाला कोणती सॉफ्टवेअर किंवा हार्डवेअर वापरावे लागेल आणि त्याचे शुल्क काय असेल.
- १४. प्रदेश (Territory): तुम्हाला विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्रात व्यवसाय करण्याची मक्तेदारी मिळेल का आणि त्या क्षेत्राचे निकष काय आहेत.
- १५. ट्रेडमार्क: तुम्ही फ्रेंचायझरचे नाव, लोगो कसे वापरू शकता आणि त्याचे नियम.
- १६. पेटंट आणि मालकीची माहिती: कंपनीच्या कोणत्याही पेटंट, कॉपीराइट किंवा गोपनीय माहितीचा वापर कसा करावा.
- १७. व्यवसायात सहभाग: फ्रेंचायझी म्हणून तुम्हाला स्वतः व्यवसायाच्या दैनंदिन कामात किती प्रमाणात सहभागी व्हावे लागेल.
- १८. विक्रीवरील निर्बंध: तुम्ही कोणत्या प्रकारची उत्पादने किंवा सेवा विकू शकता यावरील निर्बंध.
- १९. आर्थिक कामगिरीचे दावे (Financial Performance Representations – Item 19): हा एक महत्त्वाचा पण संवेदनशील विभाग आहे. यात फ्रेंचायझर त्यांच्या इतर फ्रेंचायझींच्या सरासरी कमाई किंवा नफ्याबद्दल माहिती देऊ शकतो. ही माहिती केवळ अंदाजित असते आणि कायदेशीर सल्ला घेऊनच यावर विश्वास ठेवावा.
- २०. आउटलेट्सची माहिती: मागील तीन वर्षांतील सुरू झालेल्या, बंद झालेल्या किंवा पुन्हा विकल्या गेलेल्या फ्रेंचायझींची संख्या आणि काही सध्याच्या आणि मागील फ्रेंचायझींची संपर्क माहिती. त्यांच्याशी बोलणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
- २१. आर्थिक ताळेबंद (Financial Statements): फ्रेंचायझर कंपनीचे मागील तीन वर्षांचे ऑडिट केलेले आर्थिक ताळेबंद. यामुळे कंपनीची आर्थिक स्थिती समजते.
- २२. करार (Contracts): फ्रेंचायझी कराराचा नमुना आणि इतर संबंधित करारांच्या प्रती.
- २३. पावती: FDD मिळाल्याची पोचपावती.
फ्रेंचायझीसाठी लागणारा अंदाजित खर्च: एक दृष्टिकोन
फ्रेंचायझीसाठी लागणारा एकूण खर्च व्यवसायाच्या प्रकारानुसार, ब्रँडच्या प्रसिद्धीनुसार, जागेच्या लोकेशननुसार आणि फ्रेंचायझरच्या गरजेनुसार मोठ्या प्रमाणात बदलतो. खालील तक्ता केवळ एक अंदाजित कल्पना देण्यासाठी आहे:
| खर्चाचा प्रकार (Type of Cost) | अंदाजित रक्कम (Estimated Amount) – उदाहरणादाखल | तपशील (Details) |
|---|---|---|
| १. प्रारंभिक फ्रेंचायझी फी (Initial Franchise Fee) | ₹ २ लाख – ₹ १ कोटी+ | ब्रँडची प्रतिष्ठा आणि मॉडेलवर अवलंबून. ही रक्कम परत मिळत नाही. |
| २. जागेची खरेदी/भाडे आणि सुरक्षा ठेव | ₹ ५ लाख – ₹ १.५ कोटी+ | लोकेशन, जागेचे क्षेत्रफळ आणि शहरावर अवलंबून. सुरक्षा ठेव सामान्यतः काही महिन्यांच्या भाड्याएवढी असते. |
| ३. जागेची उभारणी आणि इंटेरिअर (Build-out and Interior) | ₹ ५ लाख – ₹ १.५ कोटी+ | फ्रेंचायझरच्या मानकांनुसार दुकानाची रचना, फर्निचर, रंगकाम इत्यादी. व्यवसायाच्या स्वरूपानुसार खर्च बदलतो (उदा. रेस्टॉरंटचा खर्च रिटेल शॉपपेक्षा जास्त). |
| ४. उपकरणे आणि फिक्स्चर (Equipment and Fixtures) | ₹ ३ लाख – ₹ ७५ लाख+ | व्यवसायासाठी लागणारी मशीनरी, उपकरणे, डिस्प्ले युनिट्स इत्यादी. |
| ५. सुरुवातीचा माल किंवा स्टॉक (Initial Inventory) | ₹ १ लाख – ₹ ३० लाख+ | विक्रीसाठी लागणाऱ्या वस्तूंचा पहिला साठा. व्यवसायाच्या प्रकारानुसार (उदा. कपडे, किराणा, अन्नपदार्थ) बदलतो. |
| ६. परवाने आणि कायदेशीर शुल्क (Licenses and Legal Fees) | ₹ २०,००० – ₹ १.५ लाख+ | व्यवसाय नोंदणी, जीएसटी नोंदणी, स्थानिक परवाने (उदा. आरोग्य, अन्न परवाना), वकिली शुल्क. |
| ७. प्रशिक्षण खर्च (Training Costs) | ₹ ० – ₹ ३ लाख+ | प्रवासाचा खर्च, राहण्याचा खर्च. काही फ्रेंचायझर हे फीमध्ये समाविष्ट करतात, काही वेगळे आकारतात. |
| ८. प्रारंभिक विपणन आणि जाहिरात (Initial Marketing and Advertising) | ₹ ५०,००० – ₹ ७ लाख+ | व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी आणि सुरुवातीच्या काळात स्थानिक पातळीवर जाहिरात करण्यासाठी. |
| ९. खेळते भांडवल (Working Capital) (सुरुवातीचे ३-६ महिने) | ₹ २ लाख – ₹ ३० लाख+ | कर्मचाऱ्यांचे पगार, भाडे, युटिलिटी बिले, रॉयल्टी, जाहिरात शुल्क आणि इतर दैनंदिन खर्च भागवण्यासाठी लागणारे भांडवल, जोपर्यंत व्यवसायातून नफा सुरू होत नाही. |
| १०. आकस्मिक निधी (Contingency Fund) | एकूण अंदाजित खर्चाच्या १०-१५% | अनपेक्षित खर्च किंवा व्यवसायाच्या सुरुवातीच्या काळात येणाऱ्या अडचणींसाठी. |
| एकूण अंदाजित प्रारंभिक गुंतवणूक | ₹ १५ लाख – ₹ ५ कोटी+ | हा केवळ एक अंदाजित आकडा आहे. लहान फ्रेंचायझीसाठी खर्च कमी असू शकतो, तर मोठ्या आणि आंतरराष्ट्रीय ब्रँडसाठी खूप जास्त असू शकतो. |
नियमित खर्च (Ongoing Costs):
| १. रॉयल्टी फी (Royalty Fee) | एकूण विक्रीच्या ४% – १०% (किंवा निव्वळ नफ्यावर) | मासिक किंवा त्रैमासिक तत्वावर फ्रेंचायझरला द्यावी लागते. |
| २. जाहिरात निधी (Advertising Fund Contribution) | एकूण विक्रीच्या १% – ५% | राष्ट्रीय किंवा प्रादेशिक जाहिरात मोहिमांसाठी फ्रेंचायझर गोळा करतो. |
| ३. स्थानिक जाहिरात (Local Advertising) | तुमच्या गरजेनुसार | तुमच्या क्षेत्रातील मार्केटिंगसाठी केलेला खर्च. |
| ४. पुरवठादारांना देयके (Payments to Suppliers) | व्यवसायाच्या गरजेनुसार | कच्चा माल किंवा उत्पादने खरेदी करण्यासाठी. |
| ५. भाडे आणि युटिलिटी बिले (Rent and Utilities) | जागेवर अवलंबून | दरमहा द्यावे लागणारे भाडे, वीज बिल, पाणी बिल इत्यादी. |
| ६. कर्मचारी पगार (Staff Salaries) | कर्मचाऱ्यांच्या संख्येनुसार | कर्मचाऱ्यांचे वेतन आणि संबंधित खर्च. |
| ७. इतर परिचालन खर्च (Other Operating Expenses) | गरजेनुसार | विमा, देखभाल, दुरुस्ती, सॉफ्टवेअर शुल्क इत्यादी. |
महत्त्वाची टीप: वरील आकडे केवळ मार्गदर्शनासाठी आहेत. प्रत्येक फ्रेंचायझीसाठी लागणारा खर्च वेगळा असतो. फ्रेंचायझरने दिलेल्या FDD किंवा माहितीपत्रकातील अंदाजित गुंतवणुकीचा विभाग काळजीपूर्वक अभ्यासावा आणि त्यात नमूद न केलेले अतिरिक्त खर्च (उदा. वाहतूक खर्च, निवास खर्च) विचारात घ्यावेत.
भारतातील लोकप्रिय फ्रेंचायझी संधींची क्षेत्रे
भारताची वाढती अर्थव्यवस्था आणि मध्यमवर्गीय लोकसंख्या यामुळे अनेक उद्योगांमध्ये फ्रेंचायझीसाठी प्रचंड संधी उपलब्ध आहेत. काही प्रमुख क्षेत्रे खालीलप्रमाणे आहेत, जिथे फ्रेंचायझी मॉडेल यशस्वी ठरले आहे:
- अन्न आणि पेय (Food & Beverage – F&B): हे नेहमीच सर्वाधिक मागणी असलेले क्षेत्र राहिले आहे. यात फास्ट फूड (Quick Service Restaurants – QSRs) जसे की डोमिनोज [Dominos], सबवे [Subway], मॅकडोनाल्ड्स [McDonald’s], बर्गर किंग [Burger King], तसेच कॅफे जसे की कॅफे कॉफी डे [Cafe Coffee Day], बारबेक्यू नेशन [Barbeque Nation], आणि आईस्क्रीम पार्लर, ज्यूस बार यांचा समावेश होतो.
- शिक्षण आणि प्रशिक्षण (Education & Training): भारतातील शिक्षणाचे महत्त्व पाहता हे क्षेत्र वेगाने वाढत आहे. यात प्री-स्कूल/प्ले स्कूल जसे की किडझी [Kidzee], युरोकिड्स [EuroKids], प्रशिक्षण केंद्रे जसे की NIIT [NIIT], ॲपटेक [Aptech], तसेच विविध विषयांचे कोचिंग क्लासेस यांचा समावेश होतो.
- किरकोळ विक्री (Retail): कपड्यांचे ब्रँड्स, इलेक्ट्रॉनिक्स स्टोअर्स, किराणा आणि सुविधा स्टोअर्स, फार्मसी, पुस्तकांची दुकाने, गिफ्ट स्टोअर्स इत्यादी. रिलायन्स रिटेल [Reliance Retail] सारख्या मोठ्या कंपन्यांचे विविध फॉरमॅट्स फ्रेंचायझी मॉडेलवर आधारित आहेत. लेन्सकार्ट [Lenskart] सारखे ऑप्टिकल स्टोअर्स देखील फ्रेंचायझी देतात.
- आरोग्य आणि निगा (Health & Wellness): फिटनेस सेंटर्स आणि जिम जसे की गोल्ड्स जिम [Gold’s Gym], फिटनेस फर्स्ट [Fitness First], सलून आणि स्पा जसे की जावेद हबीब [Jawed Habib], व्हीएलसीसी [VLCC], पॅरल [Parul], तसेच पॅथॉलॉजी लॅब आणि क्लिनिक.
- व्यवसाय सेवा (Business Services): कुरिअर कंपन्या जसे की डीटीडीसी [DTDC], फर्स्ट फ्लाईट [First Flight], ब्लू डार्ट [Blue Dart] (काही सेवांसाठी), प्रिंटिंग आणि डिझाइन सेवा, स्वच्छता सेवा, व्यावसायिक सल्लागार सेवा, इव्हेंट मॅनेजमेंट.
- ऑटोमोटिव्ह (Automotive): कार आणि बाईक सर्व्हिसिंग सेंटर्स, स्पेअर पार्ट्स आणि ॲक्सेसरीजची दुकाने, टायर विक्री केंद्रे.
- कपडे आणि फॅशन (Apparel & Fashion): प्रसिद्ध कपड्यांचे ब्रँड्स, फुटवेअर स्टोअर्स, ज्वेलरी स्टोअर्स.
- इतर सेवा: लॉंड्री सेवा, पॅकिंग आणि मूव्हर्स सेवा, रिअल इस्टेट ब्रोकर्स (काही कंपन्या).
तुमच्या आवडीनुसार आणि तुमच्या क्षेत्रातील मागणीनुसार तुम्ही यापैकी कोणत्याही क्षेत्रातील फ्रेंचायझीचा विचार करू शकता.
फ्रेंचायझर आणि सध्याच्या फ्रेंचायझींना विचारायचे महत्त्वाचे प्रश्न
फ्रेंचायझरशी बोलताना आणि सध्याच्या फ्रेंचायझींना भेटताना तुम्ही खालील प्रश्न नक्की विचारा. हे प्रश्न तुम्हाला योग्य निर्णय घेण्यास मदत करतील:
७.१. फ्रेंचायझरला विचारण्याचे प्रश्न:
- तुमच्या कंपनीचा आणि या फ्रेंचायझी मॉडेलचा इतिहास आणि अनुभव काय आहे?
- मागील काही वर्षांतील तुमच्या फ्रेंचायझी नेटवर्कची वाढ कशी झाली आहे? किती नवीन फ्रेंचायझी सुरू झाल्या आणि किती बंद पडल्या? बंद पडण्याची मुख्य कारणे काय होती?
- सुरुवातीच्या फ्रेंचायझी फी व्यतिरिक्त इतर कोणती नियमित आणि एकरकमी शुल्क आहेत? ती कशी मोजली जातात?
- अंदाजित एकूण प्रारंभिक गुंतवणूक किती आहे आणि त्यात कोणत्या बाबींचा समावेश आहे?
- तुम्ही फ्रेंचायझींसाठी वित्तपुरवठ्याची सोय उपलब्ध करून देता का?
- फ्रेंचायझी सुरू करण्यापूर्वी आणि नंतर मला कोणत्या प्रकारचे प्रशिक्षण मिळेल? त्याचे स्वरूप (ऑनलाइन/ऑफलाइन), कालावधी आणि ठिकाण काय असेल?
- तुम्ही मार्केटिंग आणि जाहिरातीसाठी फ्रेंचायझींकडून शुल्क गोळा करता का? तो निधी कसा वापरला जातो आणि त्याचा मला कसा फायदा होईल? राष्ट्रीय आणि स्थानिक पातळीवर काय सपोर्ट मिळेल?
- माझ्या निवडलेल्या भौगोलिक क्षेत्रात मला व्यवसाय करण्याची मक्तेदारी मिळेल का? त्या प्रदेशाचे क्षेत्रफळ कसे निश्चित केले जाते?
- कच्चा माल, उत्पादने किंवा इतर आवश्यक वस्तूंची खरेदी कोणाकडून करावी लागेल? तुम्ही मान्यता दिलेल्या पुरवठादारांची यादी द्याल का? त्यांची गुणवत्ता आणि दर कसे आहेत?
- फ्रेंचायझी कराराचा सामान्य कालावधी किती असतो? त्याचे नूतनीकरण कसे केले जाते आणि नूतनीकरणाच्या वेळी अटी बदलू शकतात का?
- जर मला करार लवकर संपवायचा असेल तर काय नियम आहेत?
- जर भविष्यात मला माझी फ्रेंचायझी विकायची असेल तर त्याची प्रक्रिया काय असेल? फ्रेंचायझरला ‘फर्स्ट राईट ऑफ रिफ्युझल’ आहे का?
- तुमच्या FDD मधील Item 19 (आर्थिक कामगिरीचे दावे) बद्दल अधिक माहिती द्याल का? (यावर जास्त जोर देऊ नका, कारण हे केवळ अंदाजित असते)
- तुम्ही मला तुमच्या सध्याच्या काही फ्रेंचायझींची संपर्क माहिती देऊ शकता का, ज्यांच्याशी मी बोलू शकेन? (फ्रेंचायझर सामान्यतः ही माहिती FDD मध्ये देतात).
७.२. सध्याच्या फ्रेंचायझींना विचारण्याचे प्रश्न (त्यांच्याशी थेट संपर्क साधून):
- तुम्ही या फ्रेंचायझरची फ्रेंचायझी घेऊन समाधानी आहात का? तुम्ही इतरांना याची शिफारस कराल का?
- तुम्हाला फ्रेंचायझरकडून सुरुवातीला आणि व्यवसाय चालवताना किती आणि कसा सपोर्ट मिळतो? तो पुरेसा आहे का?
- फ्रेंचायझरने सांगितलेला अंदाजित खर्च आणि तुमचा प्रत्यक्ष खर्च यात किती फरक होता? काही छुपे खर्च होते का?
- तुमचा व्यवसाय फायदेशीर आहे का? फ्रेंचायझरने FDD मध्ये दिलेल्या आर्थिक कामगिरीच्या दाव्यांशी तुमचा अनुभव जुळतो का?
- रॉयल्टी आणि इतर शुल्क तुमच्या व्यवसायावर किती परिणाम करतात?
- फ्रेंचायझरने घालून दिलेले नियम आणि कार्यपद्धती कितपत व्यावहारिक आहेत? त्यांचे पालन करणे कठीण वाटते का?
- तुम्ही फ्रेंचायझरकडून कोणती आव्हाने किंवा समस्या अनुभवल्या आहेत? फ्रेंचायझरने त्या सोडवण्यासाठी कशी मदत केली?
- तुम्ही ही फ्रेंचायझी घेण्यापूर्वी कोणती तयारी केली होती आणि तुम्हाला काय अनुभव होता?
- तुम्ही या व्यवसायात काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांच्या व्यवस्थापनाबद्दल आणि त्यांच्या प्रशिक्षणाबद्दल काय सांगाल?
- फ्रेंचायझरच्या विपणन आणि जाहिरात मोहिमांचा तुम्हाला किती फायदा होतो?
या प्रश्नांची उत्तरे तुम्हाला फ्रेंचायझरच्या दाव्यांची पडताळणी करण्यास आणि फ्रेंचायझीच्या प्रत्यक्ष अनुभवांबद्दल माहिती मिळविण्यात मदत करतील.
कायदेशीर आणि नियामक बाबी (Legal and Regulatory Considerations)
फ्रेंचायझी खरेदी करणे हा एक कायदेशीर करार आहे. त्यामुळे कायदेशीर बाबींची काळजी घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
- फ्रेंचायझी करार (Franchise Agreement): हा तुमच्या आणि फ्रेंचायझरमधील कायदेशीर बंधनकारक करार आहे. यातील प्रत्येक शब्द, कलम आणि अट काळजीपूर्वक वाचा आणि त्याचा अर्थ पूर्णपणे समजून घ्या. यामध्ये तुमच्या जबाबदाऱ्या (उदा. ऑपरेशन्सचे मानक पाळणे, शुल्क वेळेवर भरणे), फ्रेंचायझरच्या जबाबदाऱ्या (उदा. प्रशिक्षण, मार्केटिंग सपोर्ट), कराराचा कालावधी, कराराची समाप्ती किंवा नूतनीकरणाच्या अटी, गोपनीयतेच्या अटी, नॉन-कॉम्पिटिशन क्लॉज (Non-Compete Clause) आणि वाद सोडवण्याच्या पद्धती (Dispute Resolution) नमूद केलेल्या असतात.
- कायदेशीर सल्लागाराची भूमिका: फ्रेंचायझी करारावर स्वाक्षरी करण्यापूर्वी एका अनुभवी फ्रेंचायझी वकिलाचा सल्ला घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. वकील तुम्हाला करारातील कायदेशीर गुंतागुंत, संभाव्य धोके आणि तुमच्या जबाबदाऱ्या स्पष्टपणे समजावून देईल. ते तुमच्या वतीने काही अटींवर वाटाघाटी (Negotiate) करण्याचा प्रयत्न देखील करू शकतात.
- नोंदणी आणि परवाने: व्यवसाय सुरू करण्यासाठी आवश्यक असलेले सर्व सरकारी आणि स्थानिक परवाने (उदा. व्यवसाय नोंदणी, जीएसटी नोंदणी, अन्न आणि सुरक्षा परवाने, कामगार संबंधित परवाने) मिळवण्याची जबाबदारी सामान्यतः फ्रेंचायझीची असते. यासाठी फ्रेंचायझर मदत करू शकतो, पण अंतिम जबाबदारी तुमचीच असते.
- बौद्धिक संपदा अधिकार (Intellectual Property Rights): फ्रेंचायझरच्या ब्रँडचे नाव, लोगो, ट्रेडमार्क हे त्यांचे बौद्धिक संपदा अधिकार आहेत. त्यांचा वापर कसा करावा याचे नियम करारात स्पष्ट केलेले असतात. या नियमांचे उल्लंघन केल्यास कायदेशीर कारवाई होऊ शकते.
- विवाद निराकरण (Dispute Resolution): करारामध्ये फ्रेंचायझर आणि फ्रेंचायझी यांच्यात वाद उद्भवल्यास तो कसा सोडवला जाईल याची प्रक्रिया दिलेली असते. ही प्रक्रिया मध्यस्थी (Mediation), लवाद (Arbitration) किंवा न्यायालयात जाण्याची असू शकते. ही अट काळजीपूर्वक वाचावी.
फ्रेंचायझी करार हा दीर्घकालीन असतो आणि त्याचे कायदेशीर परिणाम गंभीर असू शकतात, त्यामुळे या टप्प्यावर कोणतीही घाई करू नये.
निष्कर्ष (Conclusion)
फ्रेंचायझी घेणे हा स्वतःचा व्यवसाय सुरू करण्याचा एक आकर्षक आणि अनेक दृष्ट्या फायदेशीर मार्ग ठरू शकतो. विशेषतः ज्यांच्याकडे व्यवसाय चालवण्याचा फारसा अनुभव नाही, ज्यांना स्वतःचा ब्रँड तयार करण्यात वेळ आणि पैसा गुंतवायचा नाही किंवा ज्यांना सिद्ध व्यवसाय मॉडेलचे पाठबळ हवे आहे, त्यांच्यासाठी हा पर्याय उपयुक्त आहे. स्थापित ब्रँडची ओळख, तयार व्यवसाय प्रणाली, प्रशिक्षण आणि मार्केटिंग सपोर्ट हे फ्रेंचायझीचे मोठे फायदे आहेत.
परंतु, फ्रेंचायझी घेणे म्हणजे केवळ सोपा मार्ग आहे असे नाही. उच्च प्रारंभिक आणि नियमित खर्च, मर्यादित स्वातंत्र्य, फ्रेंचायझरच्या नियमांचे पालन करण्याची सक्ती आणि फ्रेंचायझरच्या कामगिरीवरील अवलंबित्व यासारखी आव्हाने आणि मर्यादा देखील आहेत.
म्हणूनच, फ्रेंचायझी घेण्याचा निर्णय घेण्यापूर्वी सखोल अभ्यास, संशोधन आणि योग्य विचार करणे अत्यंत आवश्यक आहे. तुम्हाला ज्या उद्योगात किंवा ब्रँडमध्ये रस आहे, त्याचा काळजीपूर्वक अभ्यास करा. संभाव्य फ्रेंचायझरकडून सविस्तर माहिती घ्या आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे फ्रेंचायझी डिस्क्लोजर डॉक्युमेंट (FDD) आणि फ्रेंचायझी करार यांचा कायदेशीर आणि आर्थिक तज्ञांच्या मदतीने बारकाईने अभ्यास करा. सध्याच्या आणि माजी फ्रेंचायझींशी बोलून त्यांचे अनुभव जाणून घ्या.
तुमची आर्थिक क्षमता, जोखीम पत्करण्याची तयारी, नियम पाळण्याची वृत्ती आणि व्यवसायाबद्दलची आवड यांचा विचार करूनच योग्य फ्रेंचायझीची निवड करा. योग्य नियोजन, कठोर परिश्रम आणि फ्रेंचायझरच्या सहकार्याने तुम्ही फ्रेंचायझी व्यवसायात निश्चितच यश संपादन करू शकता. हा मार्ग यशाची खात्री देत नाही, परंतु योग्य दृष्टीकोन आणि मेहनतीने यशाची शक्यता वाढवणारी ही एक मोठी संधी आहे.
